Być kimś

Rozdział 1

Ksiądz Franciszek Blachnicki urodził się 24 marca 1921 roku w Tarnowskich Górach na Śląsku. Był synem starszego pielęgniarza Józefa Blachnickiego, syna górnika, oraz Marii Miller, pochodzącej z rodziny robotniczej. Franciszek miał ośmioro rodzeństwa (troje z nich zmarło w dzieciństwie).

Edukację w szkole rozpoczął w wieku pięciu lat. Rodzice chcieli bowiem, by uczęszczał do oddalonej od domu szkoły razem ze swoim o rok starszym bratem Ernestem. Franciszek Blachnicki uczył się dobrze. Nie był jednak perfekcyjnym uczniem. Na jego świadectwach obok piątek nierzadko pojawiały się również oceny dostateczne. Dopiero w klasie maturalnej zmobilizował się do nauki i uzyskał bardzo wysokie oceny. W maju 1938 roku zdał z wyróżnieniem maturę w gimnazjum w Tarnowskich Górach.

W młodości Franciszek Blachnicki doszedł do przekonania, że Bóg nie jest mu do niczego potrzebny. Jako nastolatek, przyglądając się ówczesnej pobożności, uznał, że są to tylko jakieś praktyki i ceremonie, nie dostrzegał ich głębi. W samym chrześcijaństwie jednak imponowała mu nauka płynąca z Ewangelii. Uważał, że chrześcijaństwo dostarcza wartości ogólnoludzkich, bliskich naturze człowieka. Swoich przekonań nie narzucał innym, a będąc harcerzem, wraz z całą drużyną uczestniczył w nabożeństwach kościelnych. To właśnie ruch harcerski stał się dla młodego Franciszka Blachnickiego miejscem szczególnego rozwoju charakteru. Do harcerstwa wstąpił, gdy miał 10 lat. W kolejnych latach uzyskał wszystkie stopnie młodzieżowe i pełnił funkcje zastępowego i drużynowego. Ruch skautowski odpowiadał charakterowi młodego człowieka. Był w nim czas na zabawę, ale i podejmowanie odpowiedzialnych zadań. A przede wszystkim – jak mówił ks. Franciszek Blachnicki – było w nim „nastawienie na zdobywanie szczytów”. Harcerze, obcując z przyrodą, czerpali wiele radości z poznawania świata. Obce im było znużenie i jakieś nihilistyczne nastawienie. Winni pracować wciąż nad swoim charakterem. Na różnego rodzaju spotkaniach towarzyskich wyróżniała ich choćby abstynencja. Społeczeństwo odnosiło się wówczas z szacunkiem do tej postawy, nikt nawet nie myślał, żeby harcerza namawiać do wypicia „za zdrowie”. Po latach doświadczenia harcerskie okazały się bardzo przydatne w pracy duszpasterskiej, w powstającym ruchu oazowym.

Wchodząc w dorosłe życie, Franciszek Blachnicki zamierzał podjąć studia na kierunku ekonomii politycznej w Poznaniu. Chciał pracować w dyplomacji i zająć się pracą socjalną na rzecz najuboższych. Wychowanie, jakie otrzymał, pozwoliło mu myśleć o życiu z pełnią wiary w człowieka, w jego dobroć, o ideałach, dzięki którym można zmienić świat na lepszy.

Tuż przed wybuchem wojny Franciszek Blachnicki odbył czynną służbę wojskową. W latach 1938-1939 ukończył Dywizyjny Kurs Podchorążych Rezerwy przy 23 Dywizji Piechoty w Katowicach. Pobyt w wojsku okazał się dla niego trudnym doświadczeniem. Miał wówczas 17-18 lat. Początkowo uznał wręcz, że wojsko ogłupia młodych ludzi. Z czasem jednak postanowił wykorzystać okres służby wojskowej na pracę nad własnym charakterem. Wiele czasu poświęcał na rozmyślanie. Chciał odnaleźć prawdę obiektywną. Przyglądał się życiu, a swoje wnioski zapisywał w dzienniczku zatytułowanym „Ubi est veritas”. Szkołę ukończył z wyróżnieniem na 14. miejscu. Jednak jego buntowniczy charakter spowodował, że odliczono mu punkty za niesubordynację w czasie ćwiczeń.

Po złożeniu przysięgi w czerwcu 1939 roku Franciszek Blachnicki został przeniesiony do 11 Pułku Piechoty w Tarnowskich Górach. W tym oddziale wziął udział w wojnie obronnej Polski. W dniu 20 września pod Tomaszowem Lubelskim wraz z całym pułkiem dostał się do niewoli niemieckiej.

Uznał, że uczestnicząc w kampanii wrześniowej, miał szczęście, gdyż ani razu nie brał udziału w bezpośredniej walce i nie musiał do nikogo strzelać. Czas ten dostarczył Franciszkowi kolejnych spostrzeżeń na temat życia i pozwolił na wysunięcie kilku fundamentalnych wniosków. Obserwując panikę wśród wojska w czasie nalotów niemieckich, dostrzegł, że uciekający w pędzie żołnierze jeszcze bardziej narażają się na ostrzał. Nie należy więc poddawać się panice, lecz w miarę możliwości trzeźwo oceniać sytuację. Panika bowiem powoduje, że człowiek nie postępuje racjonalnie. Nie popadać w panikę, opanować lęk i nie poddawać się ogólnym tendencjom – to hasła, które towarzyszyły Franciszkowi Blachnickiemu w dalszym jego życiu.

Po ucieczce z niewoli niemieckiej Franciszek Blachnicki powrócił do Tarnowskich Gór, gdzie zaangażował się w działalność konspiracyjną Polskiej Organizacji Powstańczej. Na skutek denuncjacji jego tajna działalność została wykryta przez Gestapo. Obawiając się aresztowania 30 marca 1940 roku Blachnicki uciekł do Generalnego Gubernatorstwa. Tam, w Zawichoście, podjął pracę jako pomocnik ogrodnika. Gestapo odnalazło go jednak i aresztowało 27 kwietnia. Został przewieziony do więzienia w Tarnowskich Górach. Po śledztwie skierowano go do obozu koncentracyjnego w Auschwitz, gdzie otrzymał numer 1201.

Życie i działalność ks. Franciszka Blachnickiego przypadły na okres XX wieku. Matematycznie wiek XX zaczyna rok 1901, a kończy rok 2000. Historycznie rzecz biorąc, wiek ten inicjuje I wojna światowa, a zamykają wydarzenia jesieni ludów z lat 1989-1991. Wiek XX to epoka dwóch totalitaryzmów i dwóch wojen światowych. W przeciwieństwie do wieku XIX, nazywanego piękną epoką, wiekiem pokoju, wiek XX to wiek wojen i zniewolenia przez zbrodnicze ideologie.

Urodzony w 1921 roku, ksiądz Franciszek Blachnicki należał do wyjątkowego pokolenia. Od stu lat byli to pierwsi Polacy dorastający w państwie polskim. Na Górnym Śląsku było to w ogóle pierwsze pokolenie, które chodziło do polskiej szkoły. Rybnik, Tarnowskie Góry, gdzie wychowywał się młody Franciszek, a także cały Górny Śląsk nie należały do Polski od początku XIV wieku. Utrzymana przez wieki religia i język mogły być wreszcie swobodnie rozwijane w II Rzeczypospolitej.

Okres wywalczonej z trudem niepodległości Polacy starali się wykorzystać na podniesienie poziomu edukacji społeczeństwa i rozwój gospodarczy kraju. Nade wszystko jednak był to czas konsolidacji rozdartej przez zabory wspólnoty narodowej. Wszyscy Polacy, niezależnie od dzielnicy, jaką zamieszkiwali, mieli silne poczucie wspólnej tożsamości, dziedzictwa narodowego, kultury i mowy. To ewenement na skalę światową, kiedy naród rozdarty przez zabory po 123 latach (a nawet i 145 lat, jak w przypadku ziem I rozbioru) odtworzył wspólne państwo. Wychowani na literaturze romantycznej, ideałach powstań narodowych, umiłowaniu wolności i honoru młodzi Polacy prezentowali zupełnie inne wartości niż ich rówieśnicy z nazistowskich Niemiec czy bolszewickiej Rosji.

Pierwszym środowiskiem wychowania patriotycznego w tym czasie była rodzina. Wspierały ją szkoła i wojsko. Dla młodzieży środowiskiem nie do przecenienia okazał się ruch harcerski. To w nim młodzi ludzie kształtowali swój charakter i odnajdowali się wśród organizacji rówieśniczych. Kiedy wybuchła wojna, wielu harcerzy spontanicznie stanęło do obrony swoich miejscowości. Starsi bronili Polski jako żołnierze w szeregach armii.

Klęska wrześniowa była dla społeczeństwa polskiego wielkim wstrząsem. Polacy żyli w przeświadczeniu o sile i potędze młodego państwa. Wiara we własne siły była tak ogromna, że jako pierwsi stanęli do nierównej walki z Niemcami. Plan obrony opierał się na współdziałaniu z armiami Francji i Anglii. Nasi sojusznicy, choć 3 września 1939 roku wypowiedzieli wojnę nazistom, to jednak nie poprowadzili swoich wojsk na Niemcy. Agresja Sowietów na Polskę, rozpoczęta 17 września, przypieczętowała los kraju. Uniemożliwiła ona planowaną koncentrację wojsk polskich w południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej i długotrwałą obronę w oczekiwaniu na pomoc sojuszników.

Przegrana Polski była o tyle dotkliwa, że władze sanacyjne nie przygotowały państwa na okres okupacji. Nie zabezpieczono odpowiednio ukrytych rezerw broni, amunicji, maszyn drukarskich, pieniędzy itp. – wszystkiego, co było niezbędne do działań konspiracyjnych. Nie przygotowano również centralnej organizacji podziemnej, którą wraz z jej strukturami można było uruchomić na terenach okupowanych. Dopiero tuż przed kapitulacją Warszawy w stolicy wylądował samolot z wysłannikiem wodza naczelnego gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, który przekazał polecenie utworzenia wojskowej organizacji podziemnej. Powstała w ten sposób Służba Zwycięstwu Polski rozpoczynała dopiero tworzenie podstaw siatki konspiracyjnej. Społeczeństwo jednak szybko otrząsnęło się z wrześniowej porażki. Spontanicznie zaczęły powstawać różne organizacje konspiracyjne. Polacy w najróżniejszy sposób przeciwstawiali się działaniom okupantów.

Oprac. dr Robert Derewenda – historyk, dyrektor Instytutu im. ks. Franciszka Blachnickiego, nauczyciel w Prywatnym Gimnazjum i Liceum im. Królowej Jadwigi w Lublinie

Jak tu być dobrym?

Rozdział 2

24 czerwca 1940 roku Franciszek Blachnicki został umieszczony przez Niemców w obozie koncentracyjnym w Auschwitz. Przebywał tam do 19 września 1941 roku. W tym czasie dwa razy trafił do kompanii karnej. Po pierwszym okresie w kompanii karnej (od września 1940 roku do połowy stycznia 1941 roku) był jedną z czterech osób, które przeżyły te nieludzkie warunki. Czas kolejnej kompanii karnej (od 17 marca do początku sierpnia 1941 roku) przeżył jako jeden z pięciu więźniów. Doświadczenie nieludzkiej rzeczywistości obozu dostarczyło mu głębokich przemyśleń. Obserwował bowiem, jak w obliczu śmierci dotychczasowe wychowanie człowieka ustępowało miejsca walce o byt. Po latach ks. Franciszek Blachnicki wspominał, że w obozie koncentracyjnym prowadził rozmowy filozoficzne z profesorem Uniwersytetu Warszawskiego,Michałem Orzęckim. I na pytanie: „Jaki jest cel życia?” – uzyskał odpowiedź, że celem życia jest utrzymanie życia. „Mnie ta odpowiedź jakoś nie zadowoliła – mówił ks. Blachnicki. – W przyrodzie to tak jest, celem życia jest utrzymanie życia, ale czy można to samo powiedzieć o człowieku? W pewnym sensie tak, bo Chrystus mówi: »Kto straci swoje życie, znajdzie je, a kto znajdzie – straci« (Mt 10,39b), czyli też mówi: znaleźć życie, czyli utrzymać życie, to jest cel. Człowiek jednak jest taką dziwną istotą, że znajduje wtedy, kiedy traci, czyli można powiedzieć: celem życia jest tracić życie, ale właśnie po to, żeby je znaleźć. To jest jakiś paradoks w życiu człowieka, że wtedy gdy traci życie, czyli oddaje życie, wtedy je znajduje. Ale właśnie pytanie: dlaczego? Gdybyśmy w kategoriach tylko przyrodniczych chcieli to ocenić, to byśmy powiedzieli, że casus »człowiek« w przyrodzie, to jest casus patologiczny, czyli jakiś chorobliwy. To jest w przyrodzie jakaś wypaczona ewolucja, bo wytworzyła ona w końcu jakiś gatunek niewydarzony, który odbiega od normy. Są filozofowie, którzy nawet tak mówią, bo nie mogą sobie wytłumaczyć tej zagadki. Ale odpowiedź na to pytanie może nam dać tylko Ten, który człowieka stworzył, czyli Pan Bóg. Tylko On może nam powiedzieć, dlaczego człowieka stworzył takim, dlaczego ten rys należy do natury człowieka. Odpowiedź jest nam dana w Piśmie Świętym, gdzie jest powiedziane od razu na początku: »stworzył Bóg człowieka na swój obraz i podobieństwo swoje« (Rdz 1,26a.,27a); czyli człowiek dlatego posiada taką właśnie naturę, posiada taką cechę, bo stworzony jest na podobieństwo Boga, jest osobą”. Do tego wniosku Franciszek Blachnicki doszedł dopiero później. Odniesienie do Boga pozwoliło mu znaleźć odpowiedź na najbardziej nurtujące go pytanie o sens życia. Uznał, że człowiek posiada siebie w wolności, aby móc swoje życie dawać innym – na wzór Boga. Hasło „posiadanie siebie w dawaniu siebie” stało się podstawową myślą ruchu oazowego. Postawę tę zrealizował o. Maksymilian Kolbe, który w Auschwitz oddał życie za drugiego człowieka. Ojciec Maksymilian jest patronem Ruchu Światło-Życie.

Mimo iż Polska przegrała wojnę z Niemcami i Związkiem Radzieckim, Polacy nie skapitulowali. Rząd Polski nie złożył aktu kapitulacji. Prezydent Ignacy Mościcki, korzystając z uprawnień konstytucyjnych, przekazał władzę swemu następcy na uchodźstwie Władysławowi Raczkiewiczowi. Na emigracji we Francji gen. Władysław Sikorski odtwarzał polskie siły zbrojne.

W kraju już 27 września zawiązano konspiracyjną Służbę Zwycięstwu Polski. Przekształcona w Związek Walki Zbrojnej przygotowywała Polaków do ogólnonarodowego powstania. ZWZ utrzymywał morale narodu, szkolił żołnierzy i oficerów. Prowadził działania wywiadowcze i podejmował akcje sabotażowe, dywersyjne i odwetowe.

Do konspiracji garnęła się większość polskiej młodzieży. Jednak poza Warszawą wcale niełatwo było zdobyć kontakt do centralnej organizacji podziemnej, jaką była ZWZ. Dlatego wielu młodych ludzi spontanicznie zakładało różne organizacje konspiracyjne. Niezachowanie dostatecznych środków ostrożności, a przede wszystkim szeroka agentura niemiecka szybko naprowadzały Gestapo na ich trop. Do dekonspiracji nierzadko przyczyniali się również przedwojenni Niemcy czy różni szpicle na usługach nazistów. Aresztowani po brutalnych przesłuchaniach ginęli w mękach więzień lub byli traceni na miejscu. Wkrótce zatrzymanych było tak wielu, że zaczęto przewozić ich do obozów koncentracyjnych.

W czasie wojny Niemcy realizowali plan nakreślony przez Führera. Tereny Polski miały stanowić rezerwuar siły roboczej i były przygotowywane pod zasiedlenie przez Niemców w przyszłości. Dlatego Niemcy aresztowali nie tylko działaczy niepodległościowych, ale i elitę kulturalną narodu. Młodzież i roczniki fizycznie najsilniejsze wywożono na roboty do Rzeszy. Najtragiczniejszy los spotkał polskich Żydów. W ramach akcji „Reinhard” w ciągu jednego roku (od marca 1942 do kwietnia 1943) Niemcy zamordowali 3 mln polskich Żydów. Obozy koncentracyjne, do których do 1942 Niemcy wysyłali prawdziwych i potencjalnych przeciwników nazizmu, stały się miejscem kaźni dla Żydów.

Również we wschodniej części Polski, która od września 1939 roku do czerwca 1941 roku znalazła się pod okupacją sowiecką, Stalin prowadził działania wymierzone w polskość tych ziem. Do gułagów i na dalekie tereny ZSRR zsyłano polską inteligencję wraz z całymi rodzinami.

Mimo brutalnych metod stosowanych przez okupantów Polskie Państwo Podziemne rosło w siłę i rozbudowywało swoje struktury. Od 1942 roku Związek Walki Zbrojnej przyjął nazwę Armii Krajowej. W rzeczywistości bowiem był to nie tylko ruch oporu, ale w pełni działająca w podziemiu ponaddwustutysięczna armia. W 1944 roku w ramach planu „Burza” AK wraz z Sowietami wyzwalała ziemie wschodniej Polski. Mimo sukcesów militarnych Polacy nie stali się gospodarzami na własnej ziemi. Już podczas konferencji w Teheranie i w Jałcie sojusznicy Polski oddali wschodnią połowę Polski Związkowi Radzieckiemu.

Oprac. dr Robert Derewenda – historyk, dyrektor Instytutu im. ks. Franciszka Blachnickiego, nauczyciel w Prywatnym Gimnazjum i Liceum im. Królowej Jadwigi w Lublinie

Nie jestem sam. Życie tylko dla Jezusa

Rozdział 3

19 września 1941 roku Franciszek Blachnicki został przewieziony z obozu w Auschwitz do więzienia śledczego w Zabrzu. Miał odpowiedzieć przed sądem niemieckim za zdradę stanu, jaką był udział w polskiej konspiracji. Podczas pobytu w więzieniu uświadomił sobie, że mimo strasznych doświadczeń, jakie były jego udziałem, nigdy się nie załamał. Przeciwnie, zrozumiał, że przeciwności jeszcze bardziej go umacniają.

Na początku stycznia 1942 roku Franciszek Blachnicki został przeniesiony do więzienia śledczego w Katowicach, gdzie oczekiwał na rozprawę sądową. 30 marca zapadło orzeczenie: kara śmierci. Wyrok sądu był jednym z najtragiczniejszych momentów w życiu Franciszka Blachnickiego. Kolejne cztery miesiące spędził na oddziale skazańców, oczekując na wykonanie wyroku. W tym najtrudniejszym okresie, 17 czerwca 1942 roku, dokonało się jego nawrócenie. Zrozumiał, że człowiek nosi w sobie pierwiastek duchowy i cielesny. W czasie gdy nie posiadał wolności fizycznej, dostrzegł w sobie wolność wewnętrzną i całe swoje dalsze życie oddał na własność Bogu.

Ostatecznie kara śmierci nie została wykonana. Po czterech i pół miesiącach oczekiwania przyszło ułaskawienie. Wyrok zamieniono na dziesięć lat ciężkiego więzienia po zakończeniu wojny. Do tego czasu Franciszek Blachnicki miał przebywać w obozach pracy. Do końca wojny pozostał w niewoli niemieckiej. Po więzieniu w Katowicach i w Raciborzu oraz ponownym pobycie w Rawiczu, w marcu 1944 roku Franciszek Blachnicki został przewieziony do obozu przejściowego w Börgermoor w północnych Niemczech. W nazistowskich obozach na terenie Niemiec spędził ostatnie miesiące wojny. W czerwcu 1944 roku został umieszczony w obozie Zwickau w Saksonii. Od grudnia 1944 roku przebywał w obozie w Lengenfeld. Tam 17 kwietnia 1945 roku został wyzwolony przez armię amerykańską. Pobyt w więzieniach i obozach straszliwie wyniszczył jego zdrowie, pozostawiając niewyleczoną chorobę płuc.

W lipcu 1945 roku Franciszek Blachnicki powrócił do rodzinnych Tarnowskich Gór. Pomimo słabego stanu zdrowia już w październiku rozpoczął studia w Śląskim Seminarium Duchownym w Krakowie. W 1950 roku na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego obronił pracę magisterską pt. „Istota świętości. Studium religijno-filozoficzne na tle powieści Władysława Grabskiego »W cieniu kolegiaty«”. W tym samym roku 25 czerwca otrzymał święcenia kapłańskie.

Aby zrealizować swoje plany Lebensraumu (przestrzeni życiowej), Niemcy chcieli uczynić z Polaków ludność niewolniczą. Polacy mieli być przydatni tylko do pracy fizycznej. Ich najwyższy status społeczny to robotnik wykwalifikowany pracujący dla Wielkich Niemiec, na terenie okupowanego kraju, ale i w samej Rzeszy. Na robotach w Niemczech Polacy pracowali w fabrykach, na wsi i w prywatnych domach.

Od początku okupacji Niemcy rozpoczęli akcję eksterminacji polskiej inteligencji. Od jesieni 1939 roku prowadzono aresztowania dawnych polityków, oficerów, profesorów, a nawet sportowców. Początkowo zabijano ich w aresztach, więzieniach i w lasach. Od 1940 roku rozpoczęto jednak tworzenie obozów kontrakcyjnych na terenie okupowanej Polski. Ofiarami początkowo byli Polacy, jednak od podjęcia przez Niemców decyzji o ostatecznym „rozwiązywaniu kwestii żydowskiej” obozy zapełniły się też ludnością żydowską. Żydzi najczęściej byli zabijani zaraz po przybyciu do obozu, chociaż Niemcy starali się wykorzystywać pracę najsilniejszych spośród nich. Nieludzko ciężka praca i brak podstawowych warunków do życia prowadziły do śmierci.

Podobnie katorżnicze warunki były cierpieniem Polaków w gułagach sowieckich. Najsurowszą karę zastosowano wobec przedwojennej elity – oficerów polskich. Zabito ich tylko za to, że byli Polakami.

Działania okupantów doprowadziły do wyjątkowego wyniszczenia Polski. I nie gruzy materialne były największym problemem powojennej Polski, ale zniszczenie najsilniejszej tkanki narodowej. Brak specjalistów, inżynierów, wynalazców, profesorów zdecydowanie zmniejszał możliwości odbudowy i unowocześnienia kraju. Jednocześnie stanowił doskonały grunt dla działalności komunistów. Władza oparła swój sukces propagandowy na awansie społecznym wielu tysięcy Polaków, którzy pochodzili ze wsi, a zdobyli wykształcenie i zaangażowali się w budowę socjalistycznego państwa. Jednocześnie wpajano tym ludziom, że wszystko, co osiągnęli w życiu, zawdzięczają ludowej ojczyźnie.

Po likwidacji wojskowego podziemia i rozprawieniu się z opozycją polityczną komuniści rozpoczęli budowę społeczeństwa socjalistycznego opartego na wzorcach radzieckich. Zlikwidowano przedwojenne harcerstwo, tworząc Organizację Harcerską w ramach komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej.

Oprac. dr Robert Derewenda – historyk, dyrektor Instytutu im. ks. Franciszka Blachnickiego, nauczyciel w Prywatnym Gimnazjum i Liceum im. Królowej Jadwigi w Lublinie

Istota wolności

Rozdział 4

Ks. Franciszek Blachnicki, będąc wolnym człowiekiem, był nieuchronnie skazany na konfrontację z totalitarnym systemem Polski w czasach stalinizmu.

W latach pięćdziesiątych władze komunistyczne zmierzały do ścisłego podporządkowania sobie Kościoła katolickiego. Ks. Franciszek Blachnicki trafnie rozpoznał działania władz państwowych zmierzające do rozbicia jedności w Kościele. W okresie wypędzenia biskupów śląskich (1952-1956) zaangażował się w działanie tzw. tajnej Kurii. Nie akceptował wielu poczynań wikariusza kapitulnego, wyznaczonego przez władze państwowe, ks. Jana Piskorza. Nie zgadzając się z przyjęciem przez redakcję „Gościa Niedzielnego” ideologii tzw. katolików świeckich (koncesjonowanej grupy PAX), zaprzestał swoich publikacji w tym czasopiśmie. Podobnie uczynił po przejęciu przez PAX „Tygodnika Powszechnego”. Postawa księdza Blachnickiego, jego zaangażowanie w akcję bojkotu synodu, zwołanego przez ks. Piskorza bez zgody papieża, doprowadziły do wydalenia go z diecezji. Pojechał wówczas do Niepokalanowa i tam wykorzystał swój pobyt na zapoznanie się z ideą miejsca i z nauczaniem o. Maksymiliana Kolbego. Przyjął od niego słynne równanie „w = W”. Moja wola („w”) równa się woli Niepokalanej („W”), która w najdoskonalszy sposób urzeczywistniła zamiar Boży wobec człowieka.

Niepokalaną stawiał ks. Franciszek Blachnicki za wzór dzieciom, młodzieży i dorosłym formującym się w Ruchu Światło-Życie. Koncepcję wychowawczą realizowaną w oazach nazwał personalistyczno-maryjną. Zaś pierwszego z rycerzy Niepokalanej uczynił patronem Ruchu Światło-Życie i Krucjaty Wyzwolenia Człowieka.

Jego postać i czyn przypomina mozaika w kaplicy ośrodka Ruchu Światło-Życie w Lublinie, przedstawiająca o. Maksymiliana w pasiaku obozowym w momencie jego heroicznej decyzji. Nad mozaiką widnieje cytat z Konstytucji soborowej „Gaudium et spes”: „Człowiek nie może w pełni odnaleźć siebie, jak przez bezinteresowny dar z siebie”, doskonale opisujący postawę człowieka nowego, wewnętrznie wolnego, nawet w sytuacji zewnętrznego zniewolenia. Także idea Niepokalanowa – synteza modlitwy i pracy – oraz maksymalizm ewangelizacyjny (cały świat dla Niepokalanej) stały się bliskie ks. Franciszkowi Blachnickiemu i zaszczepiał je Ruchowi Światło-Życie.

W latach stalinizmu (1947-1956) władze komunistyczne rozpoczęły działania mające na celu wykorzenienie religii z życia społecznego. Rozumiejąc, że w Polsce nie uda się administracyjnie zlikwidować Kościoła katolickiego, komuniści podjęli próbę przejęcia nad nim kontroli. Internowano prymasa, a biskupów ordynariuszy zastępowano oddanymi władzy wikariuszami. Odebrano Kościołowi większość prowadzonych przez niego szkół, internatów i miejsc opieki. Znacjonalizowano i przejęto Caritas. Spośród organizacji katolików świeckich władze pozwoliły tylko na działalność marksistowskiego Stowarzyszenia „PAX”. Podczas gdy wydawnictwom katolickim ograniczano możliwości publikacji, władze wspierały Instytut Wydawniczy „PAX”. Również część niezamkniętych tytułów prasowych („Tygodnik Powszechny”, „Gość Niedzielny”) próbowano przekazać redakcjom złożonym z dziennikarzy środowiska PAX.

Zmiany nastąpiły dopiero po śmierci Stalina. Jeden z wysokich funkcjonariuszy UB płk Józef Światło w grudniu 1953 roku uciekł na Zachód. W 1954 roku w audycji Radia Wolna Europa opowiedział o działaniach bezpieki i niezwykle wystawnym życiu komunistycznej władzy. Śmierć Bieruta w 1956 roku i zmiany w ZSRR doprowadziły do odwilży w Polsce. W październiku 1956 roku do władzy doszedł Władysław Gomułka. Ci, którym w więzieniach udało się dożyć tego momentu, wyszli na wolność. Zaprzestano siłowej sowietyzacji Polski.

Oprac. dr Robert Derewenda – historyk, dyrektor Instytutu im. ks. Franciszka Blachnickiego, nauczyciel w Prywatnym Gimnazjum i Liceum im. Królowej Jadwigi w Lublinie

Elity w służbie masy

Rozdział 5

Pierwsze oazy

Po święceniach kapłańskich, które przyjął w 1950 roku, ks. Franciszek Blachnicki rozpoczął pracę duszpasterską. Już na pierwszych placówkach dał się poznać jako gorliwy duszpasterz. Najwięcej uwagi poświęcił pracy z ministrantami. Nie tylko przygotowywał ich do posług liturgicznych, ale i formował w nich człowieka nowego, dziecko Boże. Odbywał z nimi zbiórki ministranckie, ale również organizował im czas wolny w formie wycieczek i różnego rodzaju inicjatyw: okolicznościowych uroczystości, samodzielnych wypraw, nazywanych „wyprawami wojennymi” lub „wyprawami po skarb”. Ministranci otrzymali swoją salkę, prowadzili kronikę i kasę. Wśród chłopców działała tajna Rada Dobrych Duchów, która pełniła funkcję swego rodzaju milicji i sądu koleżeńskiego. Bazując na prawie harcerskim, ks. Blachnicki ułożył 10 zasad dla ministrantów. Z tej wspólnej pracy z ministrantami zrodziła się całościowa koncepcja pedagogii ministranckiej. Ks. Blachnicki wykorzystał w niej własne doświadczenia harcerskie, ale również inspirował się metodami św. Jana Bosko i Janusza Korczaka. W pracy z młodzieżą nie jest ważne to, że jeden czy drugi stłucze piłką szybę czy coś niechcący popsuje, to są, jak mówił, rzeczy nieuniknione i nie należy się na nich koncentrować. Trzeba odróżnić je od zachowania niezgodnego z zasadami: kradzieży, kłamstwa itp. Te przewinienia spotykały się ze zdecydowaną reakcją wychowawcy, nie było na nie przyzwolenia.

Ks. Franciszek Blachnicki bardzo szybko stał się dla ministrantów kimś bardzo ważnym i kochanym przez nich. Podczas wakacji organizował dla nich specjalne rekolekcje. Na pierwsze tego typu rekolekcje, zorganizowane w Kokoszycach w 1951 roku, przyjechało ponad stu ministrantów. Ksiądz stanął przed trudnym zadaniem utrzymania wśród nich dyscypliny. Był to czas stalinizmu, kiedy organizowanie przez Kościół wypoczynku było zabronione i zwalczane przez komunistów. Doświadczenia harcerskie przydały się także podczas rekolekcji. Ministranci otrzymywali np. zadanie przechodzenia niepostrzeżenie parami przez miasto. Dodatkowo wykonywali wówczas specjalne ćwiczenia ascetyczne, np. umartwienie wzroku przez nierozglądanie się dokoła. Takie zadania były dla chłopców pasjonującą przygodą, a równocześnie kształtowały określone postawy i pozwalały nie narażać się władzom.

Te doświadczenia rekolekcyjne pokazały, jak istotny jest odpowiedni nadzór wychowawczy nad ministrantami. Stworzenie właściwej atmosfery Oazy Dzieci Bożych (taką nazwę nadał ks. Franciszek Blachnicki rekolekcjom) jest możliwe tylko przy mniejszej liczbie uczestników rekolekcji. Wdrożenie zaś chłopców w pewne postawy czy nawyki wymaga czasu dłuższego niż trzy dni. Podczas następnych rekolekcji ks. Blachnicki podzielił uczestników na grupy (zastępy), prowadzone przez starszych chłopców (zastępowych), wydłużył czas trwania rekolekcji z trzech do piętnastu dni, nadając każdemu z nich nazwę jednej z tajemnic różańca i wiążąc z nią określone treści i praktyki, np. naśladowanie tajemnicy różańcowej. Nazwę „oaza” w odniesieniu do całych rekolekcji tłumaczył analogią. Tak jak oaza na pustyni jest dla wędrujących przez nią miejscem wytchnienia, orzeźwienia i odnowy sił, tak rekolekcje mają być środowiskiem odnowy życia dziecka Bożego, pokrzepienia duchowego przez łaskę i nabrania zapału do dalszej wędrówki przez pustynię życia do Boga, do niebieskiej ojczyzny.

Dlatego każdy dzień rekolekcji oprócz mszy św. i nauk rekolekcyjnych zawierał elementy codziennego życia chłopców: wspólne posiłki, zabawę, gry terenowe, wycieczki itp., wszystko przeżywane z radością w specjalnej atmosferze Oazy Dzieci Bożych: w stanie łaski uświęcającej, w czystości serca, w posłuszeństwie i wzajemnej miłości.

Piętnastodniowe zamknięte rekolekcje przeżyciowe stały się podstawową metodą pracy formacyjnej Ruchu Światło-Życie, który rozwinął się z oaz (w latach 1969-1976 znany był jako Ruch Żywego Kościoła).

Krucjata Wstrzemięźliwości

Zainspirowany myślą o. Maksymiliana Kolbego ks. Franciszek Blachnicki postanowił tworzyć Niepokalanów diecezjalny. Widząc ogromną potrzebę stworzenia odpowiedniej pomocy dla katechezy prowadzonej najpierw w szkołach, a potem w punktach przy parafiach, wykorzystał popaździernikową odwilż 1956 roku i zorganizował w Katowicach Ośrodek Katechetyczny, wzorując jego życie i pracę na Niepokalanowie. Na jego bazie od 1957 roku rozwijał społeczną akcję przeciwalkoholową – Krucjatę Trzeźwości. Krucjata przybrała charakter ruchu odnowy religijno-moralnej, opartego na duchowości o. Maksymiliana Kolbego. Jej członków wzywano do całkowitej abstynencji. Chodziło o to, by ludzie poczuli się wolni od społecznego przymusu picia alkoholu, by w różnych sytuacjach, w których spożywano alkohol, umieli odmówić i w ten sposób być moralnym wsparciem dla alkoholików pragnących wyjść z nałogu. Krucjata zakładała, że dobrowolna abstynencja wielu doprowadzi do umiarkowania wszystkich.

Stawiając na wolność wyboru, a nie na samą tylko walkę z alkoholem i alkoholizmem, Krucjata bardzo szybko poszerzyła swój program. Wyrazem tego było przyjęcie w 1958 roku nazwy Krucjata Wstrzemięźliwości. Działania ruchu obejmowały wiele spraw społecznych. Dla poszczególnych dziedzin powołano konkretne apostolaty.

* Apostolat Trzeźwości badał problem alkoholizmu i środki jego zwalczania. Podejmował ratowanie alkoholików, opiekę nad ich rodzinami, akcję przeciwalkoholową w hotelach robotniczych.

* Apostolat Obrony Życia przeciwdziałał rozwiązłości w najszerszym znaczeniu (pornografia, prostytucja, przerywanie ciąży), zajmował się zagadnieniami świadomego macierzyństwa, kryzysu małżeństwa i rodziny itp. Docierając bezpośrednio do matek w ciąży, walczył o życie dzieci nienarodzonych. W modzie szerzył „maryjny czyn skromności”.

* Apostolat Maryjny krzewił i pogłębiał idee ślubów jasnogórskich. Zachęcał do bezgranicznego oddania się Niepokalanej w duchu o. Maksymiliana Kolbego.

* Apostolat Różańcowy wprowadzał do Krucjaty myśl fatimsko-różańcową. Podtrzymywał „ducha wynagrodzenia”. Propagował codzienny różaniec rodzinny.

* Apostolat Wychowania zajmował się problematyką kształtowania dzieci i młodzieży, wychowania ich do życia w czystości i trzeźwości. Obsługiwał Krucjatę Dziecięcą i Młodzieżową. Odpowiadał za organizowanie latem Oaz Dzieci Bożych.

* Apostolat Liturgiczny walczył ze zwyczajami alkoholowymi (swoistą anty-liturgią) towarzyszącymi chrzcinom, weselom, pogrzebom, odpustom, świętom itp.

* Apostolat Radości dbał o zdrową i dobrą rozrywkę, mającą zastąpić wesołość wyzwalaną za pomocą alkoholu. Organizował zabawy bezalkoholowe oraz „wczasy maryjne” dla dorosłych.

Krucjata Wstrzemięźliwości chciała zaistnieć w każdej parafii. Swój program szerzyła również w środowisku kapłańskim i zakonnym. Co dwa tygodnie w nakładzie 120 tysięcy egzemplarzy wydawała pismo „Niepokalana zwycięża” jako dodatek do „Gościa Niedzielnego”. W 1960 roku działała już w blisko tysiącu parafii i skupiała około stu tysięcy dorosłych członków, nie licząc młodzieży i dzieci.

Na tak szeroką działalność Kościoła nie mogły zgodzić się władze komunistyczne. 29 sierpnia 1960 roku Służba Bezpieczeństwa dokonała brutalnego zamknięcia Centrali Krucjaty w Katowicach. Akcję likwidacji dopełniło aresztowanie ks. Franciszka Blachnickiego w marcu 1961 roku. Postawiono mu zarzut rozpowszechniania informacji o „rzekomym prześladowaniu Kościoła”. Ks. Franciszek znalazł się w tym samym więzieniu, w którym w 1942 roku oczekiwał na wykonanie kary śmierci i w którym przeżył swoje nawrócenie. Po czterech i pół miesiącach pobytu w więzieniu w Katowicach został skazany na 13 miesięcy z zawieszeniem na 3 lata. W uzasadnieniu wyroku sąd stwierdził: „Działalność oskarżonego była dobra i pożyteczna dla społeczeństwa”.

II wojna światowa i pierwsze lata powojenne dokonały spustoszenia w polskich elitach. Wymordowanie przez Niemców i Sowietów Polaków pełniących ważne funkcje społeczne i gospodarcze uniemożliwiało sprawną odbudowę państwa. Brakowało szczególnie ludzi wykształconych: nauczycieli, inżynierów, urzędników.

Po likwidacji wojskowego podziemia i rozprawieniu się z opozycją polityczną komuniści rozpoczęli budowę społeczeństwa socjalistycznego opartego na wzorcach radzieckich. Za wychowanie dzieci i młodzieży miało odpowiadać państwo. Wszelkie kolonie, obozy i organizacje młodzieżowe zostały ściśle podporządkowane organizacyjnie i ideologicznie władzy komunistycznej.

Zluzowanie obręczy komunistycznej nastąpiło dopiero w 1956 roku. Pierwsze lata rządów Gomułki przyniosły względną liberalizację. Jednak już od 1958 roku I sekretarz PZPR rozpoczął „dokręcanie śruby” i likwidację wielu popaździernikowych redut niezależności. W 1960 roku wycofano ze szkół religię i zlikwidowano działalność Krucjaty Wstrzemięźliwości. Zaostrzenie kursu wobec Kościoła spowodowała jeszcze masowa akcja Nowenny Tysiąclecia, przygotowującej Polaków do Millenium chrztu Polski. Gomułka miał świadomość, że komuniści nie posiadają mandatu narodu polskiego do sprawowania władzy. Dlatego niezależność Kościoła katolickiego i jego suwerenne decyzje traktował jako szczególne zagrożenie dla tej władzy.

Oprac. dr Robert Derewenda – historyk, dyrektor Instytutu im. ks. Franciszka Blachnickiego, nauczyciel w Prywatnym Gimnazjum i Liceum im. Królowej Jadwigi w Lublinie

Nie: czy wolno?
lecz: czy trzeba?

Rozdział 6

W latach sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych na bazie koncepcji Oazy Dzieci Bożych powstały specjalne typy rekolekcji i stopni formacyjnych dla wszystkich grup wiekowych i stanowych: dzieci, młodzieży, dorosłych – studentów, alumnów, księży, osób świeckich żyjących samotnie (singli) i całych rodzin.

Dzięki całościowej wizji wychowania człowieka i konsekwentnej pracy ks. Franciszka Blachnickiego w tym zakresie z oaz rozwinął się ruch, w którym formowało się kilkadziesiąt tysięcy osób. Jego członkowie spotykali się nad słowem Bożym w małej grupie działającej przy parafii. Co sześć tygodni uczestniczyli w międzyparafialnych dniach wspólnoty, w czasie wakacji zaś – w piętnastodniowych rekolekcjach następnego (II, III) stopnia, potem podejmowali posługę jako animatorzy. Liczba osób przeżywających rekolekcje wakacyjne z roku na rok wzrastała. W 1971 roku było ich ok. 1500 osób, w roku 1980 – już 45 tysięcy, a w 1989 roku prawie 80 tysięcy.

Na miejsca oaz wakacyjnych wybierano malowniczo położone miejscowości, gdyż piękno otoczenia było ważne również dla formacji – sprzyjało modlitwie, wykonywaniu różnych ćwiczeń rekolekcyjnych (np. wyprawa otwartych oczu) i zawiązaniu głębokich więzi między uczestnikami – budowaniu wspólnoty. Uczestnicy rekolekcji odnajdowali w oazie ludzi o podobnych poglądach, którzy od życia wymagali więcej. Umacniając się wzajemnie świadectwem swego życia, dopingowali się w realizacji stawianych im wymagań, uczyli się stawiać wymagania sami sobie.

Program formacyjny oazy pozwalał nie tylko poznawać i zgłębiać tajemnice wiary, ale również na kolejnych etapach przyjmować pewne nowe postawy. Oazy przygotowywały do odpowiedzialności za siebie i za innych. Po zakończeniu formacji podstawowej oazowicze podejmowali wielorakie zadania w ramach tzw. diakonii. Służyli, ewangelizując, pomagając wprowadzać w parafiach odnowę życia liturgicznego, przyniesioną przez Sobór Watykański II, angażowali się w życie społeczne. W czasach powstania „Solidarności” wielu oazowiczów tworzyło lokalne struktury związku.

Oaza wychowywała bowiem do odwagi w dawaniu świadectwa własnym przekonaniom. Poprzez życie słowem Bożym na co dzień, życie w komunii z Bogiem w Kościele, dzięki modlitwie i sakramentom, oazowicze stawali się nowymi ludźmi. Kościół stał się dla nich wspólnotą osób, w której znaleźli przyjaciół i którą sami tworzyli. Wielu z nich właśnie w oazie odkryło swoje powołanie do życia kapłańskiego lub zakonnego, inni założyli rodziny i pozostając wierni ideałom młodości, w takim samym duchu wychowywali swoje dzieci. Byli zdolni do zmiany konsumpcyjnego stylu życia. Ich odważna postawa miała służyć tworzeniu tzw. nowej kultury.

Dzięki Ruchowi Światło-Życie ks. Franciszek Blachnicki wyraźnie wpłynął na obraz Kościoła w Polsce. Nie spełniły się przepowiednie komunistów i postmodernistów wieszczących koniec Kościoła wraz z postępem cywilizacji i nowoczesności w Polsce. Młodzież odnalazła w oazach nowe, bliskie sobie formy pobożności, a autentyczność życia i prawda słowa Bożego oraz świ

W latach sześćdziesiątych Kościół katolicki przeżył swoją wielką reformę. Dojrzewające od wielu lat tendencje odnowy liturgii, uwspółcześnienia form działania Kościoła i postulaty jego większego otwarcia na świat znalazły swoją realizację podczas Soboru Watykańskiego II (1962-1965).

Pomimo wprowadzonych reform sobór nie był w stanie powstrzymać tendencji laicyzacyjnych w Europie Zachodniej. Społeczeństwa Niemiec, Francji, Włoch czy innych krajów zrujnowane przez nazizm, faszyzm i kolaborację nie potrafiły wychować nowego pokolenia w duchu wartości. Co więcej, radykalne wprowadzanie reformy soborowej, zrywanie z dotychczasowymi formami pobożności odepchnęły od Kościoła osoby tradycyjnie do niego przywiązane.

Inaczej sytuacja wyglądała w Polsce. Tu Kościół, który w czasie wojny stał w obronie wolności i cierpiał wraz z całą ojczyzną, utrzymał swój moralny autorytet. Rodzice i dziadkowie umierali w czasie wojny z hasłem „Bóg – Honor – Ojczyzna” na ustach. Prześladowania Kościoła ze strony komunistów również zjednywały mu przychylność narodu. Reforma soborowa dała możliwości czynnego i świadomego zaangażowania grup społecznych, dla których tradycyjny model pobożności był niewystarczający. Wprowadzenie języka narodowego do liturgii, zaangażowanie wiernych w czynne uczestnictwo w liturgii, a przede wszystkim powstanie ruchu oazowego całkowicie odmieniło Kościół w Polsce. Ruch Światło-Życie ze swoim programem opartym na skautingu i nowych formach wychowania religijnego, pedagogii katolickiej przyniósł młodzieży szczególnie interesującą propozycję. Młodzi ludzie, z natury kontestujący stare formy, w oazach znaleźli novum, mogli dać upust swoim emocjom, rozumnie angażując się na rzecz innych w rozmaitych wspólnych przedsięwzięciach. Rozwój ruchu oazowego przypadł na dekadę Edwarda Gierka. Jako nowy I sekretarz PZPR chciał on zjednać Polaków podniesieniem poziomu ich życia codziennego. Liczył, że tak jak na Zachodzie nowoczesność i wyższy poziom konsumpcji odciągnie ludzi od Kościoła. Partia dbała również o utrzymanie monopolu na wychowanie młodzieży. Wielość organizacji młodzieżowych, kolonii i obozów miała zapewnić władzy absolutną kontrolę nad ideowym wychowaniem nowych pokoleń Polski Ludowej.

Rychło jednak okazało się, że natarczywa indoktrynacja bez doświadczania prawdziwych wartości nie przynosi pożądanego efektu. Ruch oazowy z roku na rok przyciągał kolejne rzesze młodzieży. Powstawało coraz więcej niewielkich, ale niezależnych organizacji młodzieżowych. Wszystkie z nich wychowywały do wolności i poczucia odpowiedzialności za życie własne i swojego środowiska. W oazach był to program podstawowy prowadzący od idei wcielania słowa Bożego w życie (Światło-Życie) do tworzenia nowej kultury: prawdy, trzeźwości, zabawy i obyczajów szanujących godność osoby.

Oprac. dr Robert Derewenda – historyk, dyrektor Instytutu im. ks. Franciszka Blachnickiego, nauczyciel w Prywatnym Gimnazjum i Liceum im. Królowej Jadwigi w Lublinie

Bez przemocy

Rozdział 7

Ksiądz Franciszek Blachnicki, rozumiejąc procesy zachodzące w społeczeństwie i odpowiadając na nie wychowaniem ludzi do świadczenia o prawdzie bez lęku i podejmowaniem określonych działań dla zachowania godności osoby i narodu, był już od lat pięćdziesiątych nieustannie inwigilowany przez Służbę Bezpieczeństwa. Po wyjściu z więzienia (za działalność Krucjaty Wstrzemięźliwości „dobrą i pożyteczną dla społeczeństwa”) w lipcu 1961 roku, z wyrokiem 3 lat więzienia w zawieszeniu, udał się najpierw do Krościenka nad Dunajcem, a od października podjął drugie studia na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Od tego czasu do końca swojego życia był nieustannie prześladowany przez władze komunistyczne rewizjami w jego mieszkaniu i w centrach ruchu oazowego oraz inwigilowaniem jego współpracowników. Wszystkie przedsięwzięcia w Krościenku na Kopiej Górce, wynikające z potrzeb rozwijającego się Ruchu, były „plombowane” przez władze, pociągały za sobą kolegia odpowiednich organów administracyjnych.

Na początku lat siedemdziesiątych władze komunistyczne, widząc dynamikę działań ks. Franciszka Blachnickiego i rozwój ruchu oazowego, rozpoczęły przeciwdziałanie przez nakładanie wysokich kar na gospodarzy przyjmujących oazowiczów do swoich domów na czas trwania wakacyjnych rekolekcji. Na wezwanie Założyciela Ruchu kary te spłacali solidarnie uczestnicy oaz, przekazując za pomocą poczty niewielkie kwoty na rzecz swoich gospodarzy. Ks. Franciszek Blachnicki rozładowywał napięcie związane z tymi prześladowaniami, żartując, że po każdych wakacjach ruch oazowy przeżywa swego rodzaju „kar-nawał”. Spada bowiem na niego nawał kar.

Kolejną sposobnością do wyrażenia solidarności z osobami szykanowanymi, tym razem z ks. Franciszkiem Blachnickim i jego współpracownikami mieszkającymi na Kopiej Górce w Krościenku, była odmowa przydziału węgla na opał dla tego domu na zimę 1977 roku. Ks. Blachnicki zwrócił się z apelem do oazowiczów, aby przysyłali do Krościenka niewielkie (nie mogły ważyć więcej niż 10 kg) paczki z węglem lub koksem. Na przełomie grudnia i stycznia poczta w Krościenku nad Dunajcem została dosłownie zasypana paczkami z węglem; z najróżniejszych miejsc Polski przyszło ich kilkaset. Zaskoczone władze lokalne ustąpiły i zezwoliły ks. Blachnickiemu na zakup węgla, prosząc zarazem, by odwołał akcję. Był to prawdziwy sukces, choć osoby wysyłające paczki musiały liczyć się z represjami. Akcja nie tylko pozwoliła na ogrzanie centrum Ruchu, ale wykazała ludzką solidarność, a tego władze komunistyczne bały się najbardziej.

Zachęcony rezultatami akcji „Koks” ks. Franciszek Blachnicki rozpoczął w 1978 roku nową taktykę działania wobec władz administracyjnych – walki bez przemocy, podobnie jak czynili to Mahatma Gandhi i Martin Luther King. Wobec nakazów rozwiązania oaz rekolekcyjnych jako „nielegalnych obozów i kolonii” i karania gospodarzy za „prowadzenie usług hotelarskich”, stołówki, za brak odgromników itp. oznajmił, że „nie ma sensu odwoływać się od Belzebuba do Lucyfera”. Do 1977 roku bowiem z zasady odwoływano się od niesprawiedliwych decyzji do kolegium. Nigdy jednak nie wygrano żadnej sprawy, a sądy często podnosiły jeszcze wymierzone wcześniej kary. „W tej sytuacji – mówił – damy świadectwo naszemu przekonaniu, że to, co czynimy, jest legalne, bo zgodne z prawem Bożym. Jest legalne, bo po naszej stronie są prawa człowieka (uznane przez cały świat, także przez nasze władze), Konstytucja, prawo do wolności Kościoła i religii. Nielegalne jest w naszym przekonaniu kwestionowanie tego, co jest zagwarantowane przez najwyższe prawo, i to powiemy otwarcie wszystkim bez względu na konsekwencje. Będą może grzywny, kolegia, kary, ale to jest dla nas okazją do dania świadectwa. W tej sytuacji będziemy mogli pokazać, że jesteśmy wolni, bo Chrystus nas wyzwolił i dał nam wolność, której nikt nie może nam odebrać, tylko my sami moglibyśmy się z tchórzostwa, ze słabej wiary, z małoduszności pozbawić tej wolności”.

Jednocześnie podczas „kar-nawału ‘78” mobilizowano w diecezjach większą liczbę oazowiczów, którzy wpłacali niewielkie sumy na pokrycie kolegiów (kary wynosiły średnio od trzech do pięciu tysięcy złotych). Całe grupy młodzieży z przekazami pocztowymi (najczęściej opiewającymi na dziesięć złotych) ustawiały się przy okienkach na poczcie, wywołując tym samym trudności w jej funkcjonowaniu. Urzędniczka dopytywała, skąd tyle przekazów na jedną osobę, petenci również interesowali się sprawą. Wtedy młodzież tłumaczyła, że jest to pomoc dla prześladowanych gospodarzy, którzy udzielali im gościny podczas rekolekcji wakacyjnych. Cała akcja budziła świadomość społeczeństwa i nadawała rozgłosu prześladowaniom. Budowała świadomość społeczną, solidarność z pokrzywdzonymi, wzajemną odpowiedzialność.

Nowa taktyka Ruchu Światło-Życie, zaakceptowana przez kard. Karola Wojtyłę i bp. Tadeusza Błaszkiewicza, delegata Episkopatu Polski ds. Ruchu Światło-Życie, całkowicie zaskoczyła władze, bały się one rozgłosu wokół prześladowań i budowania międzyludzkiej solidarności.

W ten sam nurt walki bez przemocy wpisała się też Krucjata Wyzwolenia Człowieka.

„Jeżeli idzie się konsekwentnie po linii Światło-Życie, czyli drogą chrześcijaństwa konsekwentnego, realizowanego w życiu, to nie można pominąć żadnego przejawu ludzkiego życia. Krucjata Wyzwolenia Człowieka jest praktyczną emanacją wartości pracy formacyjnej na konkretnym odcinku codziennego życia społecznego” – mówił ks. Franciszek Blachnicki, jej twórca.

Bezpośrednim impulsem do zainicjowania tego dzieła były słowa Jana Pawła II skierowane do Polaków zaraz po jego wyborze na papieża, aby: „przeciwstawiali się wszystkiemu, co uwłacza ludzkiej godności i poniża obyczaje zdrowego społeczeństwa, co czasem może aż zagrażać jego egzystencji”. Krucjata Wyzwolenia Człowieka jest konkretną odpowiedzią na to wezwanie. Jest programem działania wyrastającym z chrześcijańskiego poczucia odpowiedzialności i zaangażowania oraz formą chrześcijańskiego świadectwa życia, działalności charytatywnej i apostolstwa.

Opiera się na prawdzie, że wyzwolenie jest rzeczywistością wiary, wpisaną głęboko w wybawicielską misję Chrystusa, w Jego dzieło, w Jego nauczanie.

Prawdziwego wyzwolenia człowieka może dokonać tylko Chrystus mocą swego Ducha. Tylko On może uzdrowić człowieka w głębi jego istoty. To On objawia nam: „Poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli” (J 8,32). Wolność więc w najgłębszej swej istocie nie jest całkowitą niezależnością, lecz dobrowolnym uzależnieniem się od światła prawdy. Osoba jako byt rozumny realizuje swoją wolność wtedy, kiedy żyje prawdą. Człowiek staje się prawdziwie wolny przez bezinteresowny dar z siebie. Wolność jest faktem wewnętrznym, którego nikt z zewnątrz nie może nam odebrać.

„Krucjata Wyzwolenia Człowieka jest więc akcją o charakterze religijnym i moralnym. Wyzwolenie człowieka nie jest w niej pojmowane w sensie politycznym, społecznym lub ekonomicznym, lecz jako wewnętrzne wyzwolenie człowieka w rozumieniu Ewangelii. Będzie ono oczywiście wywierało dobroczynny wpływ na wszystkie dziedziny życia ludzkiego, które domagają się uzdrowienia przez obecność i zaangażowanie nowych ludzi wyzwolonych z egoizmu ku postawie bezinteresownej służby” – pisał ks. Blachnicki.

Kiedy wiosną 1980 roku zbliżały się kolejne „wybory” w PRL, ks. Franciszek Blachnicki wezwał do odmowy udziału w farsie wyborczej organizowanej przez władze. W dniu 2 marca tegoż roku, podczas V Krajowej Kongregacji Odpowiedzialnych Ruchu Światło-Życie, zaprezentował „Deklarację w sprawie zaangażowania członków Ruchu w aktualne problemy narodu”. W deklaracji tej prócz kwestii bojkotu „wyborów” ukazał obecne zagrożenia dla narodu polskiego – przede wszystkim = lęk, który nie pozwala człowiekowi być wewnętrznie wolnym. Drogę do wolności wewnętrznej człowieka widział ks. Blachnicki w „postawie dawania świadectwa prawdzie”.

Deklaracja wydana na kilka miesięcy przed wybuchem fali strajków w Polsce i powstaniem „Solidarności” jawi się jako niezwykle proroczy dokument. Liczba 460 podpisów złożonych pod Deklaracją na 630 osób biorących udział w Kongregacji świadczy o odwadze i niezwykłej dojrzałości środowiska Ruchu Światło-Życie w tym czasie. Wyraźne ukazanie, że w Polsce panuje system totalitarny, oraz zaproponowany program walki o wyzwolenie od lęku krepującego odwagę w działaniu pokrywały się z późniejszymi postulatami „Solidarności”.

Konsekwencją Deklaracji było zintensyfikowanie przez Służbę Bezpieczeństwa działań dezinformacyjnych i dezintegrujących wobec ks. Blachnickiego i ruchu oazowego. Były to represje najpoważniejsze w całej historii Ruchu.

Wybuch strajków w sierpniu 1980 roku i powstanie „Solidarności” potwierdziły, że idea wolności, jaką zaszczepił w Ruchu Światło-Życie jego Twórca, była tęsknotą większości narodu polskiego tego czasu.

W latach siedemdziesiątych w PRL pozorowano pewną wolność życia. Ułatwiono dostęp do paszportów, umożliwiono wyjazd do krajów demokracji ludowej, na polski rynek wprowadzono wiele produktów zagranicznych. Z drugiej jednak strony to właśnie w tym okresie rozbudowano aparat policyjny. Służba Bezpieczeństwa werbująca tysiące tajnych współpracowników wyrobiła sobie przekonanie całkowitej kontroli nad społeczeństwem. Jednak pomimo permanentnej inwigilacji i podejmowania działań operacyjnych nie była w stanie kształtować rzeczywistości w Polsce.

Szokiem dla całej władzy komunistycznej był wybór w 1978 roku na papieża kardynała Karola Wojtyły. Wydarzenie pozwoliło Polakom uwierzyć w siebie. Od czasów zwycięstwa nad bolszewikami w 1920 roku Polacy nie przeżyli takiej narodowej euforii. Doszło do tego, że nawet wiele partyjnych osób poczuło się synami narodu i współrodakami papieża Jana Pawła II.

Pielgrzymka papieża w 1979 roku wyzwoliła w Polakach silne poczucie jedności narodowej. Budowało je również przywiązanie do Kościoła katolickiego i odwoływanie się do bohaterów narodowych. Wszystko to tworzyło podstawy wzajemnej solidarności w społeczeństwie.

Schyłek lat siedemdziesiątych to czas nie tylko piętrzących się problemów ekonomicznych i społecznych kraju, ale również postępująca dekadencja polityczna. W 1976 roku do Konstytucji PRL wprowadzono zapis o nierozerwalnym sojuszu PRL z ZSRR i o przewodniej roli w społeczeństwie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Po protestach społecznych 1976 roku Gierek zintensyfikował propagandę wspierającą system komunistyczny w kraju. Jednym z elementów wskazujących na „zaufanie społeczeństwa” do władzy ludowej była wysoka frekwencja w czasie „wyborów”. Co prawda wszystkie listy wyborcze były ściśle regulowane przez władze, ale pozornie wskazywano na pluralizm życia politycznego. Wyrazem pełnego zaufania do władzy miała być praktyka tzw. głosowania bez skreśleń. Wrzucona do urny karta bez skreśleń powodowała, że głos przechodził na kandydata najwyżej uplasowanego na liście. W PRL-u wyniki wyborów były absurdalne. Poparcie dla władz sięgało blisko 100%, a frekwencja niewiele mniej. W tej sytuacji mimo rzeczywistego braku zaufania do władz powszechną praktyką był udział w „wyborach”, które władza traktowała jako legitymizację swoich rządów. Nieobecność na „wyborach” ściągała na obywatela PRL różnego rodzaju szykany (mniejsza premia, uniemożliwianie zdobycia różnych środków socjalnych itp.).

Pod koniec lat siedemdziesiątych Polacy odczuli skutki niepowodzeń planów gospodarczych Gierka. Brak środków na spłatę zagranicznych długów powodował wycofywanie z rynku wewnętrznego wielu produktów. Sprzedawano je za granicą, by uzyskać dewizy na spłatę zaciągniętych kredytów. W konsekwencji w 1980 roku w polskich sklepach chronicznie brakowało większości produktów.

Latem 1980 roku nastąpił wybuch niezadowolenia. Strajki rozlały się po całej Polsce. Największy wymiar przybrały na Wybrzeżu. Władze dla uspokojenia sytuacji zgodziły się na podpisanie układów ze strajkującymi. Zgodnie z porozumieniem z 31 sierpnia 1980 roku we wrześniu powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”. W ciągu kilku miesięcy przystąpiło do niego 10 mln osób w 35-milionowej Polsce. Do „Solidarności” wstępowali nawet członkowie milicji i partii. Zdezorientowane władze, mimo iż przygotowywały plan siłowego rozwiązania, nie mogły go wdrożyć. Nie były pewne, które z jednostek wojska i milicji przystąpią do walki ze społeczeństwem.

W grudniu 1980 roku pacyfikację polskiej rewolucji „Solidarności” chciał przeprowadzić Leonid Breżniew. Informacja o planowanej inwazji ZSRR została przekazana potajemnie do USA przez współpracującego z NATO płk. Ryszarda Kuklińskiego. Przekazana przez Polaka informacja została odpowiednio użyta przez innego Polaka. Doradca prezydenta Jimmy’ego Cartera ds. bezpieczeństwa narodowego Zbigniew Brzeziński doprowadził do stanowczego ostrzeżenia Moskwy przed zamiarem interwencji zbrojnej. Silna reakcja USA poskutkowała i nie doszło do wkroczenia armii sowieckiej na teren Polski. Władze radzieckie rozpoczęły jednak wspieranie akcji pacyfikacji „Solidarności” siłami samych Polaków. Na realizatora konfrontacji z „Solidarnością” wybrano wiernego Moskwie gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Ten minister obrony narodowej od 1968 roku całkowicie kontrolował wojsko. W 1981 roku otrzymał władzę niemal absolutną. Został premierem i I sekretarzem KC PZPR, będąc nadal szefem MON. Mając taką władzę, 13 grudnia 1981 roku wprowadził na terenie Polski stan wojenny. Moskwa uniknęła kompromitacji na arenie międzynarodowej, a cała odpowiedzialność za walkę z „Solidarnością” spadła na Jaruzelskiego i polskich komunistów. Junta Jaruzelskiego wprowadziła surową jurysdykcję wojenną. Za związki z „Solidarnością” wymierzano wyroki więzienia lub internowano bez orzekania winy. Ci, którzy nie godzili się z wprowadzeniem stanu wojennego i likwidacją „Solidarności”, często przypłacali to życiem. Do najkrwawszych wydarzeń doszło w kopalni „Wujek”. Kapelanem „Solidarności” był tam wówczas ks. Henryk Bolczyk, moderator Ruchu Światło-Życie, który w związku z uroczystością poświęcenia sztandaru kopalnianej „Solidarności” przeprowadził dla górników rekolekcje „Ewangelii wyzwolenia”. Na postawę Polaków, którzy przystąpili do walki z juntą wojskową metodami „non violence”, niewątpliwy wpływ miało nauczanie Kościoła. Wychowani w wartościach chrześcijańskich nie chcieli przelewać bratniej krwi i jak mogli unikali siłowej konfrontacji. Mimo propagandy gen. Jaruzelskiego o rzekomym zbrojeniu się „Solidarności” i przygotowywaniu do konfrontacji główną bronią, jaką posługiwał się Związek, były strajk i informacja o prawdzie.

Oprac. dr Robert Derewenda – historyk, dyrektor Instytutu im. ks. Franciszka Blachnickiego, nauczyciel w Prywatnym Gimnazjum i Liceum im. Królowej Jadwigi w Lublinie

Postsovieticum

Rozdział 8

Kierując się ideą głębokiej przemiany społecznej w narodzie polskim, ks. Franciszek Blachnicki zainicjował w listopadzie 1981 roku Niezależną Chrześcijańską Służbę Społeczną „Prawda – Krzyż – Wyzwolenie”. Komitet założycielski utworzyli uczestnicy strajku na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Choć Ruch Światło-Życie inspirował Niezależną Chrześcijańską Służbę Społeczną, to jednak stanowiła ona odrębną inicjatywę. Miała być stowarzyszeniem działającym na terenie całej Polski, poprzez oddziały wojewódzkie i lokalne. Nazwa „Prawda – Krzyż – Wyzwolenie” wyrażała w skrócie jej cel i program. NChSS określała siebie jako ruch wyzwolenia bez przemocy i nienawiści, sytuując się w ramach światowego ruchu „non violence”. W deklaracji programowej pisano: „Podejmując walkę o wyzwolenie człowieka we wszystkich wymiarach jego egzystencji, także społeczno-politycznym, czyni to w duchu miłości wobec tych, z którymi musi podejmować tę walkę, pragnąc ostatecznie także ich wyzwolić przez prawdę”.

Szerzenie NChSS na gruncie polskim przerwało wprowadzenie 13 grudnia 1981 roku stanu wojennego. Kilka dni wcześniej ks. Franciszek Blachnicki otrzymał paszport i 10 grudnia 1981 roku wyjechał przez Niemcy do Włoch, w związku z tworzeniem tam Międzynarodowego Centrum Ewangelizacji „Światło-Życie”. Miał zamiar powrócić do kraju przed Bożym Narodzeniem. Fakt, że znalazł się w tym czasie na Zachodzie, odebrał jako zrządzenie Opatrzności. Powrót do kraju uznał za bezcelowy, ponieważ warunki stanu wojennego i tak nie pozwalały na podróżowanie po Polsce, nawiązywanie kontaktów, organizowanie spotkań itp. Na Zachodzie natomiast mógł organizować różnoraką pomoc dla rodaków. W tym celu powołał do życia Chrześcijańską Służbę Pomocy Polsce, która m.in. wydawała pismo „Prawda – Krzyż – Wyzwolenie”, publikując w nim informacje o tym, co dzieje się w Polsce, a także artykuły dotyczące problematyki wyzwolenia. W czerwcu 1982 roku, gdy ks. Franciszek Blachnicki osiadł już w Carlsbergu w Republice Federalnej Niemiec, Chrześcijańską Służbę Pomocy Polsce przekształcił w stowarzyszenie „Chrześcijańska Służba Wyzwolenia Narodów”.

Chrześcijańska Służba Wyzwolenia Narodów stawiała sobie za cel ewangelizację i formowanie swoich członków do odpowiedzialności społecznej w duchu chrześcijańskim oraz walkę w obronie praw człowieka. Ks. Blachnicki widział stowarzyszenie ChSWN jako pomost między nową falą emigracji politycznej a duszpasterstwem polskim. W przeciwnym wypadku, twierdził, grozi rozejście się emigracji i Kościoła. Odzew na zaistnienie ChSWN był żywy w wielu miejscach świata, głównie ze względu na jego cele. Chodziło bowiem o wolność narodów, przede wszystkim zamieszkujących tzw. Europę Środkowo-Wschodnią, a więc podlegających wpływom ideologii komunistycznej. W statucie ChSWN nie było wprost odniesienia do zniewolenia komunistycznego, ale mówiono o narodach, w których prawa człowieka są zagrożone, a wolność osoby ignorowana. Wykraczano w ten sposób poza kontynent Europy.

Ks. Franciszek Blachnicki uważał, że ruchowi wyzwoleńczemu „obejmującemu cały świat” dla jego ostatecznej głębi, tożsamości i jedności potrzeba nurtu chrześcijańskiego, a więc bazującego na tej wizji człowieka i jego wolności, którą zawdzięczamy Chrystusowi i Jego Ewangelii wyzwolenia. Nazywał tę działalność ewangelizacją, chociaż nie zawsze był w tym zrozumiany.

Podstawowym nośnikiem treści Chrześcijańskiej Służby Wyzwolenia Narodów było czasopismo „Prawda – Krzyż – Wyzwolenie”. Stowarzyszenie organizowało specjalne sympozja, podczas których przedstawiano dążenia wolnościowe narodów pozbawionych praw do samostanowienia i niezależności politycznej oraz przestrzegania praw osobistych człowieka. Sympozja organizowane przez ChSWN miały swoją niekwestionowaną rangę edukacyjną, tym bardziej że wieńczyły je ważne dokumenty, jak „Deklaracja Carlsberska” czy „Manifest Wyzwolenia Narodów Europy Środkowo-Wschodniej”. Niemniej ważne dla działalności ChSWN były grupy robocze: czesko-polsko-słowacka czy polsko-ukraińska, które pracowały nad zbliżeniem sąsiadujących ze sobą narodów z myślą o nowym ładzie postsovieticum. Dla członków ChSWN zorganizowano Studium Wyzwolenia Społecznego. Uczestnikami byli polscy azylanci. Program Studium Wyzwolenia Społecznego zakładał popularny charakter wykładów. Celem SWS było „przygotowanie terenowych działaczy społecznych, a nie teoretyków-specjalistów”. Inną formą edukacji było Seminarium Pracy Społecznej. Formacja w nim zakładała stałe pogłębianie wiedzy o wysokich celach Chrześcijańskiej Służby Wyzwolenia Narodów, a opierała się na nauczaniu Jana Pawła II i na katolickiej nauce społecznej. Ośrodek centralny w Carlsbergu służył trójstopniowym programem tej formacji. ChSWN organizowała również Marsze Wyzwolenia Narodów. Ich celem było zainteresowanie opinii publicznej Zachodu niesprawiedliwym stanem istnienia kilkunastu narodów Europy Środkowo-Wschodniej, pozbawionych wolności, niezależności i niepodległości.

Treści wyzwoleńcze i patriotyczne ks. Franciszek Blachnicki przekazywał do kraju. Materiały wydawało założone przez niego w 1982 roku wydawnictwo „Maximilianum”.

W okresie emigracji ks. Blachnicki był częstym gościem na falach polskiej sekcji Radia Wolna Europa. W audycjach obnażał istotę systemu komunistycznego, wzywał do odważnej postawy wobec kolejnych „wyborów” w PRL. Od 1984 roku Radio Wolna Europa często transmitowało niedzielne msze święte z kaplicy w Centrum Światło-Życie w Carlsbergu.

Działalność społeczną ks. Blachnickiego przerwała jego nagła śmierć 27 lutego 1987 roku. Zainicjowane przez niego dzieła religijne istnieją i rozwijają się do dzisiaj. Ruch Światło-Życie należy do dynamicznie rozwijających się ruchów w Kościele katolickim. Zupełnie inaczej ułożyła się kwestia zaangażowania społecznego oazowiczów. Zainicjowane w listopadzie 1981 roku dzieło Chrześcijańskiej Służby Społecznej zostało przerwane przez stan wojenny i emigrację ks. Blachnickiego. Mimo iż ks. Blachnicki rozwinął na Zachodzie Chrześcijańską Służbę Wyzwolenia Narodów, to jej struktury i idea nie zdołały przeniknąć na grunt Polski. Dziś obserwujemy wzrost zainteresowania działalnością społeczną Twórcy Oazy.

Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku przedłużyło agonię Polski Ludowej. Nastawienie jednych Polaków (wojska, milicji, partii) przeciwko drugim trwale podzieliło polskie społeczeństwo. Część ludzi uwierzyła nawet, że jest to koniec „Solidarności” i że w tym systemie nie da się nic zmienić. Na poczuciu takiej beznadziejności zależało władzom najbardziej. Nadzieja, jaką przyniosły wydarzenia sierpnia 1980 roku, została zabita w społeczeństwie na kilka lat. Likwidowano osoby będące symbolami tej nadziei i wolności. Zakatowano w 1984 roku ks. Jerzego Popiełuszkę. Za ks. Franciszkiem Blachnickim wysłano list gończy i nasłano na niego tajnych współpracowników SB.

Lata osiemdziesiąte przyniosły również całkowitą katastrofę gospodarczą Polski. Zaciągano nowe pożyczki na spłatę odsetek od kredytów Gierka. Obniżano jakość towarów, by oszczędzać na produkcji. W ten sposób nie dość, że w sklepach nie było praktycznie nic, to jeszcze nawet jeśli udało się kupić jakiś towar, to jego jakość była tragicznie niska.

Katastrofalna sytuacja gospodarcza, brak perspektyw, beznadziejność, prześladowania wszelkiej wolnej myśli doprowadziły do masowej emigracji Polaków na Zachód. Oblicza się, że w latach osiemdziesiątych Polskę mogło opuścić ok. 2 mln osób.

Sami komuniści podbudowani sukcesem stanu wojennego trzymali się twardo aż do bankructwa gospodarczego państwa w końcu lat osiemdziesiątych.

W szarej rzeczywistości Polski lat osiemdziesiątych powstawało jednak coraz więcej środowisk niezależnych od władz. Wydawano podziemną prasę i książki. Najpopularniejszym źródłem prawdziwych wiadomości było Radio Wolna Europa. Komuniści usiłowali je zneutralizować swoją agresywną propagandą.

Oprac. dr Robert Derewenda – historyk, dyrektor Instytutu im. ks. Franciszka Blachnickiego, nauczyciel w Prywatnym Gimnazjum i Liceum im. Królowej Jadwigi w Lublinie